Künji – bu näme?
Künji tohumlarda ýeterlik derejede ýagly we adamy özüne çekýän gadymy ösdürilip ýetişdirilen ösümlikdir (50-65%). Künji tohumynda takmynan 27% belok we 20% uglewodlar, demir, fosfor, kalsiý, E witamini, şeýle hem garramagy haýalladýan lingam bar. Amerikan ýürek birleşiginiň ýyllyk konferensiýasynda hödürlenen gözlegiň netijesine görä, künji tohumyny ulanmak gan basyşyny we holesteriniň derejesini kadalaşdyrmaga kömek edýär, şeýle hem kalsiniň çeşmesidir.Tagamy taýdan künji ýagy dünýäde giňden tanalýan Provence bilen birlikde iň oňat iýilýän ýaglara degişlidir. Künji ýagy gaty gymmat önüm: dünýä bazaryndaky bahasy 1 litr üçin 4-6 dollara barabar. 10 aý saklanylandan soň eýýäm ajy bolup başlaýan tohumlardan tapawutlylykda, uzak wagtlap (10 ýyla çenli) saklanýar we şonuň üçin köplenç zeýtun ýerine ulanylýar. Iň ýokary hilli künji ýagy ak tohumdan sowuklyk basmak arkaly alynýar we azyk senagatynda ulanylýar. Tohumlardan gyzgyn basylan ýag sabyn ýasamakda, lukmançylykda we atyrda giňden ulanylýar.
Konditer önümleri we çörek bişirmek pudagy köp ýyl bäri künji ulanýar. Şeýle-de bolsa, bu tohumlaryň içerki däl-de, bütinleý diýen ýaly getirilendigi hiç kime ýüze çykmady. Şol bir wagtyň özünde howanyň üýtgemegi, künji tohumyny ösdürip ýetişdirmegiň kyn mesele däldigine sebäp boldy. Soňky on ýylda meteorologiki görkezijileriň seljermesi howanyň ortaça temperaturasynyň ýokarlanmagyna we ygalyň peselmegine gönükdirilendigini görkezýär. Bu şertlerde künji tohumynyň bişmegi indi şübhelenmeýär.
Miwe – ýiti ujy bilen dört turbadan ösdürilip ýetişdirilen silindr görnüşli kapsulalar. Içinde özboluşly sütünde owoid görnüşli tohumlar bar. Onuň reňki dürli-dürli – kremli goňur reňkli gara reňkden ak reňkde.
Güllemek iýun aýynda başlaýar we iýul aýynyň ahyryna çenli dowam edýär. Tohumlaryň ýetişmegi bir wagtyň özünde däl: sentýabr-oktýabr aýlarynda aşakylary goňur bolup başlaýar, ýokarkylary henizem doly ýaşyl.
Ak we gara, goňur we gyzyl, hatda altyn ýaly künji tohumy bar. Iýmit maddalarynyň düzümi, kän bir üýtgeşik däl, ýöne ulanylyşy başgaça bolup biler. Mysal üçin, gara tohumlaryň has ýakymly tagamy bar, şonuň üçin olar gündogarda uzak wagtlap marinadlar üçin ulanylýar, aklary bolsa bişirmek üçin amatly. Gara künji ýag öndürmek üçin ösdürilip ýetişdirilýär, sebäbi ol has ysly we ondan ýokary hilli ýag edip bolýar.
Künji köp ýurtda ösdürilip ýetişdirilýär: Hindistan, Päkistan, Hytaý, Koreýa, Ýapanaponiýa, Taýwan, Türkiýe, Owganystan, Efiopiýa, Siriýa, Sudan, Ysraýyl, Saud Arabystan, Müsür, Somali, Gwineýa, Braziliýa, Amerikanyň Birleşen Ştatlary, Bolgariýa, Italiýa, Ispaniýada. Künji tohumynyň aşagyndaky dünýä meýdanlary 7 million gektardan geçýär we ýylda köpelýär.
Her ýurt künji tohumyny dürli usullar bilen ulanýar. Mysal üçin, Ýapanaponiýada tüwi tohumlaryny künji tohumy bilen gurşap, gaýnadylan tüwi bilen ulanýarlar. Afrikada künji ýapraklary iýilýär. Amerikada bolsa künji ýagy çörege ýaýrady. Emma Fransiýada künji diňe kosmetika önümlerinde ulanylýar.
Nädip ösdürmeli?
Künji açyk günüň hasylly topraklaryny has gowy görýär . Iň gowusy güýzlük bugdaý, däne we sogan. Ösümligiň ownuk tohumlary bolansoň, ýeterlik çyglylyk bilen gowy derejeli topraga ekilmeli.
Künji 6-7 ýyldan soň keseliň we zyýankeşleriň zyýanyny azaltmak üçin öňki ekilen ýerine gaýtarylmaly däldir. Fusarium künji tohumy üçin iň howplydyr: bu kesel üçin amatly şertlerde ösümlikleriň köpüsini, hatda ýeterlik ululary hem ýitirip bilersiňiz.
Öňki hasyly ýygnandan soň, güýzden künji ekişine topragy taýýarlamaly. Ekin meýdanlary çyglylygyň iň ýokary ýygnanmagyny we haşal otlara gözegçilik etmegi üpjün etmeli.
Öňküleri ýygnandan soň, saman ösdürip ýetişdirmek 6-8 sm çuňlukda, oktýabr aýynda 22-25 sm çuňlukda sürülýär. Güýzde ekin ekilenden soň, meýdan tekizlenmeli.
Çyglylygy saklamak üçin ýazda meýdany ýeňil ekin bilen ösdürip bilersiňiz. Ekişden ozal ösdürip ýetişdirmek, Harnes toprak gerbisidini (meselem, asetochlor hlorogy 900 g / l, e.) Bir wagtyň özünde ulanmak bilen 4-5 sm çuňlukda amala aşyrylýar.
Künji mineral dökünleriň ulanylmagyna gaty duýgur. 1 tonna tohum emele getirmek üçin künji toprakdan 80-90 kg azot, 20-25 kg fosfor we 90-100 kg kaliý sarp edýär. Azotyň, fosforyň we kaliýiň takmynan 67% ösümliklere gülleýär. Adatça dökünleri birnäçe basgançakda ulanmak has gowudyr: fosfat dökünleri – esasy ekin meýdanlary üçin, soňra bolsa wegetatiw ýokarky geýimlerde.
Tohumyň hili köp derejede künji tohumynyň ýokary hasylyny üpjün edýär. Şeýle-de bolsa, künji tohumynyň inçe gabygynyň bardygyny aýratyn bellemelidiris, şonuň üçin kömelek ýokançlyklaryndan, esasanam fusariozdan bejergini almak hökmanydyr.
Künji tohumynyň dostlukly nahallarynyň döremegi üçin topragyň iň amatly temperaturasy 16-18 ° C. Toprak 18 ° C-e çenli gyzýança, künji tohumyny ekmegiň peýdasy ýok: fusarium bilen ýeňilmek howpy gaty köp. Ukrainanyň günortasynda ekiş möhleti maý aýynyň üçünji on günlüginiň ahyry. Künji 45-70 sm hatar giň hatar usulda ekilýär. Gurak ýerlerde maslahat berilýän ösümlik dykyzlygy: hatarlary 70 sm – 350-375 müň birlik / ga, hatarlary 45 sm – 475-500 müň birlik / ga; suwaryşda degişlilikde 475-500 müň birlik / ga we 625-650 müň birlik / ga.
Tohumlary 2-3 sm çuňluga ekiň. Hökmany çäre – ekenden soň togalamak. Ekin çykandan soň, ilkinji gezek toprak 6 sm çuňlukda yzygiderli ösdürilip ýetişdirilýär, ikinjisi – 10-12 günden soň 7-8 sm çuňluga, üçünjisi – 15 günden 9-10 sm çuňluga çenli ösdürilip ýetişdirilýär;
Hasyl ýygnamak künji tohumyny ösdürip ýetişdirmekde iň kyn prosesdir.
Hasyl ýygnamagyň wagtynyň gelmegi ýapraklar bilen kesgitlenýär. Sary reňkde bolup, ýykylyp başlanda, arassalap başlamaly. Şol bir wagtyň özünde, ýokarky bollarda tohumlar henizem ýaşyl reňkde bolýar, miwelerde berk oturýar we şonuň üçin üwemek kyn. Bular künjiniň biologiki aýratynlyklary. Künji tohumynyň ýitmegi howa şertlerine – ýel we ýagyşa-da baglydyr.
Tohumçylar tohumyň hasyllylygyny we ýagyny ýokarlandyrmaga, pes temperatura we kesellere çydamly ir ýetişýän ösümlikleri döretmäge synanyşýarlar. Geçip, täze görnüşleri almak bilen, tohumlaryň iň köp saklanmagyna we şonuň üçin ýokary hasyl bermäge kömek etjek açylmadyk tohumlar bilen genotipleri gözleýärler.
Şeýle künji tohumlarynyň ilkinji görnüşi (döwülmeýän miweler bilen) – Rioda 1955-nji ýylda ABŞ-da, 1958-nji ýylda başga bir görnüş – Delko döredildi. Şeýle hem ýag ekinleriniň ýygnalmagyna ep-esli kömek etjek bolluň bir wagtyň özünde ýetişmegi bilen görnüşleri döretmek möhümdir. Yieldokary hasyl almak ugrundaky göreşde birnäçe fitopatogenlere, mysal üçin bakteriozyň we fusariozyň patogenlerine garşylyk uly ähmiýete eýe.
Ukrainada künji köpeltmek ýeke-täk ylmy edara – Ukrainanyň NAAS nebit tohumlary instituty. Bu medeniýet bilen iş takmynan 20 ýyl ozal başlandy. Indi institutyň ýygyndysynda 150 töweregi daşary ýurt görnüşi we ýerli görnüş bar. Olaryň esasynda, Nebit tohumlary instituty açylmaýan bollara eýe bolan täze görnüşleri ösdürdi, şol bir wagtyň özünde ýapraklaryň bişmegi we dostlukly zyňylmagy bilen häsiýetlendirilýär. Bu hasyly ýygnamagy mehanizasiýalaşdyrmakda täze mümkinçilikler açýarlar.
Ukrainada paýlamak üçin amatly görnüşleriň sanawynda Nebit tohumlary institutynda bäş sanysy bar: giç ýetişen Boýarin, Nadeezda we Ilona, giçki Gusar we Kadet. Bularyň hemmesi ýeňil tohumly we ýokary ýagly we konditer önümlerinde, nebit we ýag pudaklarynda ulanmak maslahat berilýär.